Dane podstawowe

Gmina Gołuchów leży w województwie wielkopolskim, drugim co do powierzchni i trzecim co do liczby ludności regionie w kraju. Wchodzimy w skład powiatu pleszewskiego.
Od południa graniczymy z Kaliszem, a od północy z Pleszewem. Wschodnią granicę stanowi rzeka Prosna, a zachodnią gminy Nowe Skalmierzyce i Ostrów Wlkp. Gołuchów leży w "podwójnym trójkącie" miejscowości mających najważniejszy wpływ na jego rozwój. Mały Trójkąt wyznaczają pobliskie miasta powiatowe: Kalisz, Ostrów Wielkopolski i Pleszew. Natomiast Duży Trójkąt wyznaczają stolice regionów: Poznań, Wrocław i Łódź.

Historia

Początki budowli sięgają prawdopodobnie roku 1560, kiedy to wojewoda brzesko-kujawski, a następnie starosta radziejowski, kasztelan śremski i religijny reformator Rafał IV Leszczyński wzniósł w Gołuchowie murowany dwór obronny. Miał on formę czterokondygnacyjnej wieży, postawionej na planie prostokąta (12,5 na 19 metrów) i opiętej na narożach ośmiobocznymi basztami, przy czym baszta południowo-wschodnia górowała nad pozostałymi o jedną kondygnację. Zwieńczenie budowli nie jest znane, wiadomo natomiast, że pod samym dachem miała ona murowane ganki strzelnicze, a wejście mieściło się w elewacji wschodniej. Założenie obronne chroniła fosa z pobliskiej rzeczki oraz naturalne mokradła i rozlewiska. Istnieją również opinie, że zamek powstał znacznie wcześniej, bo w połowie XV wieku. W atach 1600-28 rodzinną siedzibę przebudował Wacław Leszczyński. Po studiach na uniwersytetach włoskich i niemieckich oraz paroletniej podróży po Europie osiadł on na stałe w Gołuchowie, rozpoczynając karierę polityczną w osobie kanclerza wielkiego koronnego, a później starosty generalnego Wielkopolski. W pewnej odległości od starego dworu Wacław wzniósł skromny, jednotraktowy i jednopiętrowy pałac na planie trapezu, wsparty w południowo-zachodnim narożniku pięcioboczną basztą. Do wież narożnych starego zamku dostawił dwa wąskie skrzydła i w ten sposób powstał wewnętrzny dziedziniec z gankiem. Modną innowacją była arkadowa, kolumnowa loggia, którą wybudowano w elewacji wejściowej, na pierwszym i drugim piętrze ponad portalem głównego wejścia, między obu flankującymi je basztami. Gospodarz zadbał również o efektowne i bogate wyposażenie wnętrz; w pokojach pojawiły się rzeźbione w kamieniu kominki i portale, misternie uformowane stropy, zdobione odrzwia oraz liczne malowidła.
W roku 1695 Leszczyńscy sprzedali Gołuchów rodzinie Słuszków i wydarzenie to stanowiło początek trwającego przeszło półtora wieku okresu postępującego upadku budowli. Przyczyniła się do tego zarówno wojna północna - która ogromnie wyniszczyła posiadłości wiejskie w Wielkopolsce - jak i fakt, że Gołuchów utracił funkcję stałej rezydencji. Często zmieniający się właściciele zamku ograniczali się jedynie do niezbędnych remontów, które nie były w stanie zapobiec postępującej destrukcji. W latach 30-ych XIX wieku obiekt był już tylko malowniczą półruiną, budzącą zainteresowanie i entuzjazm romantycznych poszukiwaczy pamiątek przeszłości. Gołuchów zasłynął wkrótce jako gniazdo sławnej familii Leszczyńskich, a sam zamek kojarzono - bezpodstawnie zresztą - z osobą króla polskiego Stanisława Augusta. W 1853 roku Gołuchów nabył Tytus Działyński (właściciel Kórnika) na rezydencję dla swego jedynego syna Jana. Cztery lata później Jan Działyński trochę z przymusu poślubił Elżbietę Czartoryską, zwaną w rodzinie Izabelą - córkę księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, przywódcy emigracji polskiej skupionej w paryskim hotelu Lambert. Podczas wybuchu powstania styczniowego Jan został jednym z jego organizatorów na terenie Wielkopolski, poświęcając tej sprawie własny majątek i krociowe sumy, które pożyczył na ten cel od żony. Upadek powstania i wydany na niego przez pruskie władze wyrok śmierci zmusił go jednak do emigracji. Do roku 1871 mieszkał głównie w Paryżu rozwijając tam swoją pasję kolekcjonerską. Razem z Izabelą skupowali w antykwariatach stare, głównie starożytne przedmioty, które z sukcesem prezentowali potem na różnych wystawach i ekspozycjach.
Po anulowaniu wyroku skazującego i otrzymaniu prawa do powrotu w granice Księstwa Poznańskiego Działyński rozpoczął starania, mające na celu odbudowę zamku. W tej sprawie zwrócił się do światowej sławy architekta Eugene Emmanuela Viollet Le Duca o wykonanie szkiców nowej rezydencji. Nie zostały one jednak wykorzystane i z czasem zaginęły. Nie zrealizowano również projektu polskiego architekta Józefa Kajetana Janowskiego, według którego nowa siedziba miała uzyskać formę renesansową z elementami gotyckimi. W międzyczasie Gołuchów zmienił właściciela. Jan przekazał go swej żonie jako spłatę długu zaciągniętego u Czartoryskich na cele powstania styczniowego. Żona wspaniałomyślnie pozwoliła mu kontynuować przygotowania do restauracji zabytku i kolejnym architektem, którego w tym celu zatrudnił Działyński był Zygmunt Gorgolewski. Surowa forma budowli, jaka wyszła spod jego ręki, nie satysfakcjonowała dostatecznie aktualnej właścicielki, niemniej stała się ona podstawą do dalszych działań budowlanych. Izabela planowała przekształcić dawny zamek w muzeum, natomiast funkcję stałej rezydencji miał pełnić pałac przebudowany ze stojącej nieopodal starej gorzelni. Do opracowania szczegółów dekoracji architektonicznej zamku sprowadziła ona artystę Augusta Maurycego Ouradou, którego koncepcja odbudowy gmachu w stylu francuskiego renesansu uzyskała jej pełną akceptację. Nad wykonaniem projektu Ouradou czuwali w Gołuchowie malarz i dekorator Jean Louis Breugnot oraz rzeźbiarz i rysownik Charles Biberon. Podczas prac budowlanych rozebrano wieżę północno-zachodnią, a całość obniżono w taki sposób, że po warowni z XVI wieku pozostały trzy wieże o trzech kondygnacjach mieszkalnych. W dekorację budynku wtopiono oryginalne, zabytkowe fragmenty, kupowane przez Izabelę Czartoryską w europejskich antykwariatach - późnogotyckie i renesansowe kominki, okiennice oraz inne drobne lapidaria.
e zmiennym natężeniem prace przy budowie zamku trwały do roku 1885, a we wnętrzach ciągnęły się niemal do końca stulecia. W międzyczasie przystąpiono do urządzania otaczającego całe założenie parku. Ogrodnik Adam Kubaszewski stworzył wówczas wspaniałe arboretum o powierzchni 160 hektarów z 1000 gatunkami drzew oraz krzewów. Rok 1885 można uznać ponadto za początek funkcjonowania muzeum, w którym Izabela Czartoryska starała się przedstawić dość luźną rekonstrukcję idealnej siedziby Leszczyńskich z przełomu XVI i XVII wieku z oryginalnymi obrazami, rzeźbami i tkaninami. Osobną ekspozycję stanowił zbiór waz antycznych i emalii limozyjskich oraz średniowiecznego rzemiosła artystycznego. Po śmierci Izabeli w 1899 ordynację gołuchowską objął Witold Czartoryski - jej bratanek, również kolekcjoner. Rodzina Czartoryskich utrzymała muzeum do wybuchu II wojny światowej, a tuż przed tym smutnym wydarzeniem część zbiorów wywiozła do Warszawy, gdzie i tak później trafiły one w szwabskie ręce. We wrześniu 1939 Niemcy rozpoczęli likwidację muzeum i cenne eksponaty stały się obiektem przetargów między największymi muzeami III Rzeszy. Po wojnie dokonano rewindykacji skradzionych kolekcji, ale decyzją administracyjną trafiły one do Muzeum Narodowego w Warszawie oraz Poznaniu. Poznańska placówka przejęła zresztą i sam zamek, gdzie w latach 1960-61 przeprowadzono remont, a następnie uruchomiono tam jej filię.

Architektura

Zamek w stylu renesansu francuskiego. Zamek składa się z elementów z trzech faz budowlanych. Obecna bryła zamku w kształcie po renowacji w XIX wieku.
PLAN ZAMKU (RZUT I PIĘTRA): 1. SALA STOŁOWA, 2. SALA GDAŃSKA, 3. SALA KRÓLEWSKA, 4. BASZTA, 5. KLATKA SCHODOWA, 6. GABINET RENESANSOWY, 7. KRUŻGANKI ARKADOWE, 8. PRZEDPOKÓJ, 9. DAWNA BIBLIOTEKA

Dziś

Rezydencja, w swej formie naśladująca zamki nad Loarą, położona jest w północnym skraju wsi w obszernym, liczącym 162 ha parku. Obecnie obiekt pełni funkcję Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu. W bogato urządzonych wnętrzach (sale: Polska, Muzealna, Hiszpańska, Włoska, Stołowa, Gdańska, Królewska i in.) można zobaczyć m.in. kolekcję waz greckich, wyroby złotnicze z XIV-XVII wieku, malarstwo (m.in. Velazquez i Veneciano), rzeźby francuskie, niderlandzkie, chińskie i japońskie, tkaniny flamandzkie oraz militaria. W salach i na dziedzińcu odbywają się przedstawienia i koncerty. Na zamku kręcono serial "Królowa Bona". Oprócz rezydencji w parku znajdują się liczne budynki pomocnicze. Najważniejszym jest oficyna, zwana pałacem Czartoryskich (1890-96), budynek intendentury (1885-87), kurnik i obora oraz mauzoleum, czyli dawna kaplica św. Jana Chrzciciela. W pięknym arboretum rośnie 350 gatunków drzew i krzewów, m.in.: świerki syberyjskie i kaukaskie, grecka jodła i klon czerwony. Uroku temu miejscu dodaje przepływający przez malownicze stawy lewy dopływ Prosny - rzeka Ciemna (Trzemna). Nieopodal znajduje się jedyne w Europie muzeum leśnictwa. Ponadto w sąsiedztwie parku, w pobliskim lesie na ogrodzonym terenie żyje stadko żubrów. Zwierzęta przyjmują codziennie od 7-ej rano do zmierzchu.

Dojazd

Gołuchów położony jest 20 km na północny zachód od Kalisza, przy trasie do Poznania. Do wsi dociera komunikacja autobusowa z Kalisza. Kompleks zamkowy znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie głównej szosy. Wstęp na teren parku i do żubrów wolny, do muzeum płatny.

Atrakcje

Park krajobrazowy o powierzchni 162,2 ha został rozplanowany przez Adama Kubaszewskiego na obu brzegach rzeki Ciemnej, na której znajduje się kilka stawów. Obecnie rośnie około 500 gatunków drzew i krzewów, w tym wiele egzotycznych.