Dane podstawowe

Budowę murowanego zamku Orla fundował przypuszczalnie w drugiej połowie XIV wieku Bartosz Wezenberg z Odolanowa, kasztelan nakielski, wojewoda poznański, który ziemię koźmińską otrzymał od króla jako sukcesor skazanego na śmierć głodową za zdradę Maćko Borkowica herbu Napiwon. Zamek wygląda jak mały dworek.

Historia

Po śmierci Bartosza, w 1419 roku warownię kupił niejaki Mościc Przetpełkowic ze Stęszewa, przebudowywując ją i adaptując do wymagań obrony artyleryjskiej. W 1471 Koźmin przeszedł na własność Bartłomieja z Iwanowic, którego ród wkrótce przyjął nazwisko Koźmińskich. Później zamek znajdowął się w rękach rodziny Górków, Czarkowskich, Wejherów, Przyjemskich i Sapiehów, nieustannie zmieniając swoją formę, będącą wynikiem potrzeb obronnych oraz przede wszystkim wymagań rezydencjalnych i mieszkalnych jego lokatorów. Od końca XVIII stulecia budowla była w posiadaniu rodzin niemieckich, a od 1865 roku (z krótkimi przerwami) mieści się w niej szkoła rolnicza oraz - od niedawna - niewielkie muzeum.

Architektura

Koźmiński zamek ulokowano ok. 60 metrów od nieistniejących już murów miejskich i ok. 150 metrów na południowy zachód od Rynku, od którego dawniej oddzielał go staw. Warownia w swej pierwotnej formie stanowiła ceglane założenie na planie krótkiego prostokąta, wzmocnione trzema ukośnymi przyporami na narożach i małą wieżą-przyporą w narożniku północno zachodnim. Przy murze północnym ustawiono kwadratową wieżę bramną o boku około 9 metrów. Zabudowę wewnętrzną tworzył piętrowy gmach na planie kątownika, posiadający łącznie dziesięć izb mieszkalnych. Całość z dziedzińcem zajmowała powierzchnię ok. 1200 metrów kwadratowych. W latach 1419-49 Mościc Przetpełkowic rozbudował zamek, kazał wówczas opłaszcować wieżę północno-zachodnią, która uzyskała formę zniekształconego koła, a do wieży bramnej polecił dodać czworoboczne przedbramie, flankowane dwiema cylindrycznymi basztami o średnicy 6 metrów każda.
olejnym zmianom bryła budowli uległa w drugiej połowie XVI stulecia za czasów Andrzeja II Górki, który przekształcił ją w obronną rezydencję z centralnym punktem w postaci ośmiobocznej, trzykondygnacyjnej wieży głównej. Wzniesiono wówczas również dom wschodni o wymiarach ok. 10x33 metry, dzięki czemu powstało założenie trójskrzydłowe. W latach 30-ych XVII wieku kolejnej przebudowy podjął się Stanisław Przyjemski. Dostawiono wówczas skrzydło południowe oraz rozebrano południową część XIV-wiecznego budynku mieszkalnego, w jego miejscu sytuując nowy wjazd na dziedziniec. Stare przedbramie z charakterystycznymi masywnymi wieżyczkami z czasem popadło w ruinę. W wieku XVIII właścicielami rezydencji byli przedstawiciele rodu Sapiehów, którzy dokonali jej modernizacji, odnawiając stare fasady i całkowicie zmieniając wystrój wnętrz. Ostateczny, zachowany do czasów współczesnych kształt zyskała budowla w XIX stuleciu, kiedy po rozbiórce skrzydła zachodniego powstała jej podkowiasta, trójskrzydłowa forma.

Dziś

W obecnym stanie zamek to pokryta tynkami budowla, składająca się z trzech domów ustawionych w otwartą od zachodu podkowę. Jej kubatura liczy około 15 tysięcy metrów sześciennych i składa się na nią ponad 100 pomieszczeń ulokowanych na czterech kondygnacjach. Najważniejszym i jedynym dobrze zachowanym reliktem średniowiecznych czasów jest oktogonalna wieża, zwieńczona nieładnym neobarkowym hełmem. Oprócz niej częściowo zachowały się fosy, a także fragmenty dawnego przedbramia i osłaniających go wieżyczek. Założenie prezentuje się bardzo efektownie od strony wjazdowej na dziedziniec, ale z pozostałych perspektyw już niekoniecznie. Aktualnie funkcjonuje tutaj Zespół Szkół Rolniczych, a w zamkowej wieży działa niewielkie Muzeum Ziemi Koźmińskiej. W pięciu (?) muzealnych salach zgromadzono księgi miejskie, pieczęcie, eksponaty dotyczące Powstania Wielkopolskiego i Wiosny Ludów, kopie portretów trumiennych, obrazy przedstawiające zamek w różnych epokach, zbiory dotyczące Sokoła Koźmińskiego, Ochotniczej Straży Pożarnej, Związku Hallerczyków, stare maszyny do pisania i inne. Muzeum otwarte jest w każdą środę w godzinach 16.00-18.00 oraz w jedną niedzielę miesiąca. Dla grup istnieje możliwość zwiedzania ekspozycji w innym terminie.

Dojazd

Koźmin Wielkopolski leży przy trasie 42 łączącej Bydgoszcz z Wrocławiem. Dogodne połączenia zapewniają autobusy PKS oraz kursujące z rzadka pociągi, głównie z kierunku Kalisza, Wrocławia i Poznania. Parking darmowy na Rynku