Dane podstawowe

Początki szczecińskiego zamku książąt pomorskich sięgają XII wieku. Przypuszczalnie wzniósł go pierwszy władca Pomorza Zachodniego Warcisław. Na przełomie XII i XIII wieku do Szczecina swą siedzibę przeniósł z Kamienia Bogusław II, wnuk Mieszka III Starego, a rozbudowę drewnianego jeszcze wówczas dworu rozpoczął jego syn Barnim I, który w 1237 lokował miasto na prawie lubeckim i 16 lat później przyznał mu magdeburskie prawa miejskie.

Historia

Prawdopodobnie w 1283 Szczecin lokacyjny uzyskał stopniowo budowane fortyfikacje. W roku 1345 próba wybudowania przez Barnima III nowego, murowanego dworu wywołała burzliwe protesty mieszczan, obawiających się utraty samodzielności ich miasta. Książęcy robotnicy zostali rozpędzeni, a częściowo wzniesione mury zburzone. W wyniku zawartej ugody, w której pośredniczyli: biskup kamieński Jan oraz książę wołogoski Bogusław, rada miejska zobowiązana została do rychłej odbudowy zniszczonego wcześniej przez podburzonych mieszczan gmachu. Obok niego wkrótce powstała kaplica św. Ottona, w przyszłości powiększona i podniesiona do rangi kolegiaty.

Wnuczek Barnima III, książę Kazimierz V kontynuował rozbudowę warowni, którą w roku 1428 przerwało powstanie biedoty i rzemieślników, skutkujące przejęciem miejskiej władzy przez plebs. Na zamku schronił się wówczas cały patrycjat i rada miejska, a sam książę zbiegł. Po upadku rebelii odważny władca wrócił i otrzymawszy z kasy miasta 12 tysięcy grzywien dotacji (ponad 2 tony srebra) częściowo odbudował i umocnił pomorską siedzibę. Za rządów Bogusława X, prywatnie małżonka Anny Jagielonki, powstał piękny pałac, uważany przez współczesnych za jeden z najbardziej eleganckich w tej części Europy. W roku 1530 pożar stojących nieopodal zamku kamienic uszkodził budowlę, której remont i ponowna rozbudowa przypadła w udziale byłemu uczniowi Marcina Lutra, Barnimowi XI. Na ziemiach księstwa wprowadził on luteranizm, a po abdykacji w 1569 roku osiadł w swej podmiejskiej posiadłości, całkowicie oddając się pasjom artystycznym. Jego następcą został książę Jan Fryderyk, zręczny polityk i sprawny dyplomata. Przebudował on zamek w stylu renesansowym, nadając mu formę czteroskrzydłowej wielkoświatowej rezydencji. Ostatnim władcą pomorskim z rodu Gryfitów był Bogusław XIV, którego rządy przypadły na okres wojny trzydziestoletniej. Mimo prób zachowania neutralności księstwo zostało zajęte przez Szwedów. Książę abdykował w roku 1634. Na jego miejsce w 1637 powołano Pomorski Rząd Tymczasowy.

W 1648 na mocy postanowień traktatu westfalskiego, regulującego wzajemne stosunki między Szwecją a Brandenburgią, Szczecin przypadł Szwedom. Zamek przeznaczono wówczas na siedzibę gubernatora. Podczas potopu oddziały brandenburskie, wykorzystując przegrupowanie szwedzkiej armii na tereny Polski, próbowały przemocą zdobyć warownię, nie wyrządzając jej jednak poważnych szkód. Zdecydowanie większe zniszczenia przyniosło ponowne ich uderzenie w roku 1677; wtedy wojska elektora Fryderyka Wilhelma po 6-miesięcznym ostrzale artyleryjskim zdobyły twierdzę. U progu XVII wieku, kiedy sytuacja polityczna nieco się ustabilizowała, a Brandenburczycy wrócili do siebie, zamek częściowo wyremontowano i przygotowano na przyjazd królowej Katarzyny Leszczyńskiej, która w okresie 1705-11 przebywała tam ze swoją córką i dworem. W roku 1711 dołączył do niej mąż, polski król Stanisław Leszczyński, poszukujący bezpiecznego azylu przed wojskami saskimi i rosyjskimi. W roku 1713 zamek ponownie oblegały wojska koalicji antyszwedzkiej i po raz kolejny jego mury ucierpiały od artyleryjskich salw.

W roku 1720 Szczecin znalazł się w granicach państwa pruskiego. Zabytkowa budowla pełniła od tego czasu różne funkcje, nie odpowiadające jej pierwotnemu znaczeniu i świetności. Przez cały XVIII i XIX wiek na zamku trwały liczne przebudowy, które wpłynęły na zatracenie jego cech renensansowych i częściową regotyzację. W zamkowych komnatach mieścił się wówczas sąd, archiwa, urzędy oraz mieszkania ich pracowników. W roku 1902 po opuszczeniu budowli przez instytucje państwowe rozpoczął się remont, którego celem było przywrócenie jej formy z przeszłości. Nie ukończono go jednak, bowiem wolno posuwające się prace przerwała II wojna światowa. U jej kresu, w sierpniu 1944 roku naloty dywanowe na Szczecin spowodowały zniszczenie zamku w 60 procentach. Spłonęło wówczas wszystkie pięć skrzydeł wraz z całym wyposażeniem, wiele sklepień uległo zawaleniu. Bezpośredno po zakończeniu wojny przystąpiono do odgruzowywania i zabezpieczenia ocalałych murów, a w 1958 rozpoczęto odbudowę całego zespołu w stylu renesansowym. Ostatnie, południowe skrzydło oddano do użytku w roku 1980 (1985?). Obecnie dawna książęca rezydencja służy jako placówka kulturalno-administracyjna.

Architektura

Pierwszy murowany segment założenia zamkowego stanowił wzniesiony przez radę miejską dla Barnima III tzw. stary dom. Stanowił on rekompensatę za wcześniejsze zburzenie przez mieszczan stawianego dla księcia Barnima murowanego dworu. Dom stary usytuowano równolegle do miejskich murów; posiadał on wymiary około 11x26 metrów i zbudowany był z głazów narzutowych oraz z cegły. Mniej więcej w tym czasie na zachód od dworu powstała kaplica św. Ottona, oparta na planie prostokąta z zamkniętym prezbiterium. Obok umiejscowiono cmentarz. Całość otoczono murem obronnym, odległym od korpusu świątyni o 5 metrów, który wokół prezbiterium przyjął formę półkola. Nieco później Barnim III wzniósł lub rozpoczął budowę drugiego budynku mieszkalnego tzw. domu wielkiego o wymiarach 15,5x49,5 metrów. Rozpoczął też stawianie muru obwodowego, wysokiego na 5 metrów, z bramą i furtą od zachodu, przy czym wschodnia jego kurtyna miała długość około 160 metrów, ściana południowa 55 metrów, zachodnia 86, a północna 60 metrów. Skrzydło mieszkalne wzmocniono kwadratową w planie Wieżą Więzienną, dostawioną do zachodniego obrzeża południowej elewacji. Pod koniec XV stulecia przy zachodniej krawędzi dziedzińca wzniesiono nowy budynek mieszkalny. Był to ceglany gmach z apartamentami księcia i salą rycerską. Pozostałą zabudowę stanowiły drewniane budynki gospodarcze.

PLAN ZAMKU (BLADĄ LINIĄ PLAN WSPÓŁCZESNY, KOLOREM NIEBIESKIM PLAN ZAMKU SPRZED 1530 ROKU): 1. WZNIESIONY PRZEZ RADĘ MIEJSKA STARY DOM, 2. DOM KSIAŻĘCY Z KOŃCA XVW., 3. DOM WIELKI, 4. WIEŻA WIĘZIENNA, 5. KAPLICA SW. OTTONA

Kolejny etap kształtowania formy zamku przypadł na okres panowania Bogusława X. Około 1490 nadbudował on dom wielki i zmienił jego elewację od strony dziedzińca, przekształcając go w dwukondygnacyjny pałac. Jego syn Barnim XI po pożarze w 1530 roku rozbudował o piętro skrzydło południowe i przykrył je dwuspadowym dachem z ozdobnymi szczytami. Wzniósł też Wieżę Zegarową, a Wieżę Więzienną podwyższył i zwieńczył hełmem. Po pożarze w roku 1551 gmach odbudowano, realizując w nim całkiem nowy podział wnętrz i zakładając nowe sklepienia oraz stropy. Prawdopodobnie w tym okresie powstało skrzydło wschodnie. W latach 1555-77 przekształcono późnogotycką siedzibę w modną renesansową rezydencję. Zlecone przez księcia Jana Fryderyka prace prowadził zespół, którym kierował Włoch Antoni Wilhelm wspomagany przez Wilhelma Zachariasza. Towarzyszyła im grupa kamieniarzy oraz rzemieślników budowlanych sprowadzonych z północnych Włoch. W tym okresie zburzono XIV-wieczny dom książęcy i kaplicę św. Ottona, a na ich miejscu powstały nowe skrzydła: północne (z kaplicą i umieszczoną pod nią kryptą) i zachodnie (mieszczące komnaty gościnne i mieszkania dla służby). Skrzydła te zamiast stromych dachów uzyskały tarasy widokowe obwiedzione dekoracyjnymi attykami, dziedziniec zaś otoczyły parterowe krużganki. W jego północno-zachodnim narożniku usytuowano masywną Wieżę Dzwonów, zwieńczoną dekoracyjnym hełmem. Wjazd do zamku wiódł przez bramę południową i dalej przez umieszczoną w skrzydle północnym przelotową sień. Następca Jana Fryderyka, książę Filip II w latach 1616-19 zbudował piąte skrzydło, umiejscowione równolegle do skrzydła zachodniego i oddzielone od niego Dziedzińcem Żurawim (Menniczym). Posiadało ono trzy kondygnacje i było połączone z resztą zamku dwoma łącznikami bramowymi. W skrzydle tym znajdowały się: zbrojownia, biblioteka oraz zbiór dzieł sztuki. W XVII wieku w pobliżu rezydencji założono ogród, w którym w latach 1612-17 wzniesiono letni pawilon.

Dziś

Obecnie zamek książąt pomorskich po przeprowadzonej w drugiej połowie XX wieku odbudowie przedstawia formę XVI-wieczną, dumnie prezentując zrekonstruowane renesansowe attyki i hełmy. Jest on współcześnie centralnym ośrodkiem życia kulturalnego na Pomorzu Zachodnim.

Atrakcje

Często odbywają się tutaj koncerty muzyki klasycznej. Przy zamku działa Zespół Wokalistów i Instrumentalistów Camerata Nova, kameralne kino Zamek, Teatr Krypta, kabaret Piwnica Przy Krypcie; w jego salach organizowane są seminaria, spotkania naukowe, imprezy promocyjne itp. W skrzydłach południowym i północnym znajdują się dostępne do zwiedzania sale i komnaty, a także galerie wystaw artystycznych. W skrzydle wschodnim mieści się ekspozycja odnalezionych w 1946 sarkofagów m.in.: Bogusława XIV, Filipa II i Franciszka I. Można wspiąć się również na 60-metrową Wieżę Dzwonów z galerią widokową. Na zamku funkcjonuje Centrum Informacji Turystycznej, Urząd Marszałkowski, Urząd Stanu Cywilnego, (co najmniej) dwie restauracje i sklepik z pamiątkami. Latem panuje tutaj zawsze spory ruch z jego nieodłączną częścią w postaci zorganizowanych oddziałów niemieckich staruszków, których zachowanie oraz wygląd od biedy też można zaliczyć do miejscowych atrakcji.