Dane podstawowe

Pierwsze założenie obronne w miejscu obecnego zamku powstało za czasów księcia mazowieckiego Bolesława II. Po rozbiciu dzielnicowym zjednoczył on na przełomie XIII i XIV wieku całe Mazowsze, a za siedzibę kasztelanii obrał wieś położoną u ujścia potoku Kamionki do Wisły. Wtedy wieś ta zwała się Warszowa. Miejsce było wybrane bardzo dobrze, od strony Wisły znajdowało się strome zbocze, od południowej strony, gdzie obecnie biegnie trasa W-Z był wąwóz wspomnianego potoku, wystarczyło przekopać odcinek fosy oddzielającej zamek od miejscowości. Oczywiście tamten gród nie zajmował tak rozległego terenu jak obecnie zamek - znajdował się w okolicy Wieży Grodzkiej, a fosa biegła do okolicy Wieży Władysławowskiej. Równocześnie z grodem powstawał przy kształtowanym wówczas szlaku handlowym znad Bałtyku nad Morze Czarne ośrodek rzemiosła. Następca Bolesława Trojden wzniósł wokół miasta i grodu umocnienia murowane. Za jego czasów Warszawa była już na tyle reprezentacyjnym miejscem, że mogła w 1339 roku przyjąć sędziów papieskich rozstrzygających spór polsko-krzyżacki.

Historia

Pierwotny gród kasztelański znajdował się na cyplu lewobrzeżnej skarpy wiślanej, na południowo-wschodnim skraju młodego zespołu miejskiego Warszowa, od którego oddzielony był umocnieniami drewniano-ziemnymi, fosą i wąwozem rzeki Kamionki (gdzie współcześnie przebiega trasa W-Z). Gród ten powstał u schyłku XIII stulecia za panowania Bolesława II. Po śmierci księcia władzę objął jego syn Trojden, który rozpoczął budowę murowanych umocnień wokół miasta i grodu. Za jego czasów Warszawa była już znaczącym ośrodkiem, o czym może świadczyć fakt, że w 1339 zatrzymali się tutaj przysłani z Awinionu sędziowie papieża Benedykta XII, którzy przybyli do Polski, aby przewodniczyć w procesie, jaki Kazimierz Wielki wytoczył Krzyżakom z powodu zagarnięcia przez nich Pomorza i Kujaw (wyrok był korzystny dla Polski). Następcą Trojdena został Siemowit III Starszy. Za jego panowania rozpoczął się proces przemiany drewnianego dotychczas założenia w murowany zamek. Jako pierwsza została wzniesiona wysoka, czworoboczna wieża zwana Wielką (dzisiaj wieża Grodzka). Zbudowano ją na kamiennym fundamencie, na planie kwadratu o boku 12,5 metra i wzmocniono skarpami. Ta czterokondygnacyjna budowla pełniła początkowo rolę stołpu, a w latach późniejszych służyła m.in. za więzienie. Rozwiniętą formę gotycką uzyskał zamek w latach panowania księcia Janusza I Starszego. W okresie 1407-10 powstał nowy dom mieszkalny, zwany Wielkim (Curia Maior). Był to ceglany pałac o wymiarach 47,5x17,5 metra, jednotraktowy i trzykondygnacyjny. Znajdowała się w nim izba sądowa, komnaty książęce, sala przyjęć, festynów oraz skarbiec. U schyłku XV wieku w północno-wschodnim narożu założenia wzniesiono Dom Mniejszy (Curia Minor). W dwukondygnacyjnej budowli umieszczono komnaty oraz sypialnię książęcą. Równolegle powstały: łożnica książęca, szopa Sądów Ziemskich, a także liczne zabudowania gospodarcze. Obronność zamku podkreślały trzy wieże: wspomniana wieża Wielka, Żuraw oraz wieża Dworzan.
W roku 1526 zmarł bezpotomnie ostatni książę z linii Piastów Mazowieckich Janusz III. O jego śmierć podejrzewano kochankę Janusza Katarzynę Radziejowską, która rzekomo miała podać mu truciznę. Sprawa zrobiła się na tyle donośna, że na 500 lat przed Rywinem król Zygmunt I Stary powołał specjalną komisję śledczą, która orzekła jednak, że książę Janusz nie sztuką ani sprawą ludzką, lecz z woli Pana Wszechmocnego z tego świata zszedł. Wkrótce Mazowsze wcielono do Korony. Warownię przejął Zygmunt Stary, który odnowił Dom Wielki z przeznaczeniem na własną siedzibę, Dom Mały zostawił natomiast w dożywotnie użytkowanie księżniczce mazowieckiej Annie. Po śmierci Anny, w okresie 1549-56 rezydowała tutaj wdowa po Zygmuncie Bona. W 1569 uchwałą sejmową w Lublinie powołano Rzeczpospolitą Obojga Narodów Polski i Litwy, przesuwając z Piotrkowa do Warszawy lokalizację sejmów, które odtąd obradować miały na zamku. Istniejący gmach nie zapewniał jednak odpowiednich warunków, nie był też specjalnie reprezentacyjny i stąd Zygmunt August podjął decyzję o jego rozbudowie. Zatrudniono cenionych architektów: Jakuba Parra i znanego z przebudowy poznańskiego ratusza Włocha Jana Baptystę Quadro. Pod ich czujnym okiem przekształcono Dom Wielki, gdzie przebudowano piętra, położono tynki, ozdobiono okna, w komnatach umieszczono 14 pieców, a w izbach położono dębowe posadzki. Parter budynku przeznaczono na Izbę Poselską, zaś jego piętro na siedzibę Senatu. Na północ od Curia Maior postawiono podpiwniczony, dwutraktowy Dom Nowy, lokując w nim apartamenty króla oraz mieszkania straży królewskiej. Adaptacji poddano również Dom Mniejszy, w którym przez kilkanaście lat mieszkała siostra Zygmunta - Anna Jagiellonka.
Następcą Zygmunta Augusta został Zygmunt III Waza, który przeniósł nam stolicę do Warszawy, a zamek obrał na swą główną rezydencję. W roku 1596 rozpoczął on gruntowną rozbudowę założenia, angażując do prac m.in. Mateusza Castello, Jana Trevano i Konstantego Tencallę. Do istniejących już dwóch skrzydeł mieszkalnych dodano trzy nowe. Od strony północnej powstał 45-metrowy, dwupiętrowy dom z bramą Senatorską, w którym obok apartamentów królewskich ulokowano prywatną kaplicę Wazów oraz pokoje dziecięce. Przylegało do niego długie, blisko 90-metrowe skrzydło zachodnie z Wieżą Zegarową, zwaną również Zygmuntowską. Jako ostatni wzniesiono budynek południowy. Liczący 50 metrów długości gmach łączył skrzydło zachodnie z Wieżą Grodzką, a wykutą w jego murach bramą prowadził główny wjazd na dziedziniec. W ten sposób powstała obszerna pięcioskrzydłowa rezydencja, która kształtem zbliżona była już do współczesnego nam zamku. Syn i następca Zygmunta III - Władysław IV wzniósł we wschodniej części dziedzińca wieżę ze schodami prowadzącymi do apartamentów królewskich. By uczcić pamięć ojca, w 1644 ufundował też marmurową kolumnę z posągiem monarchy, zwaną powszechnie Kolumną Zygmunta. Był to pierwszy świecki pomnik w Warszawie. Podczas rządów Władysława oraz za panowania jego następcy Jana Kazimierza zamek królewski uzyskał niezwykle bogato zdobioną barokową formę wnętrz. Powstał wtedy Pokój Marmurowy i wystrój innych komnat, udekorowanych perskimi kobiercami, zdobnymi posadzkami, a także obrazami malowanymi przez mistrzów włoskich i flamandzkich. W pierwszej połowie XVII wieku obiekt wzbogacono w nowoczesny system obwarowań (od strony wschodniej i częściowo od południa), które jednak nigdy nie zostały ukończone.
Podczas tragicznego w skutkach najazdu szwedzkiego budowla została zdewastowana i doszczętnie ograbiona. Wykradziono wówczas z zamku 300 obrazów, fragmenty marmurowej kamieniarki, a nawet pozdrapywaną z rzeźb i framug złotą farbę. O ogromnej skali zniszczeń może świadczyć fakt, że Szwedzi organizowali sobie konne wycieczki po jego wnętrzach. Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do naprawy uszkodzeń; na czas remontu król przeniósł swój urząd do pałacu, zwanego obecnie Kazimierzowskim. Niedługo potem nieudolny Jan Kazimierz abdykował, a następnie wyemigrował do Francji, zabierając ze sobą znaczącą część ocalałych ze szwedzkiej pożogi zamkowych zbiorów. Jego następcy: Michał Korybut, Jan III Sobieski oraz (szczególnie) August II mieli wielkie, ambitne plany przebudowy rezydencji, ale borykając się z potężną dziurą budżetową mogli pozwolić sobie co najwyżej na przeróbkę wystroju jej sal i częściową zmianę ich funkcji. Gruntownej modernizacji doczekał się zamek dopiero za rządów Augusta III. Pod czujnym nadzorem architektów: Johanna Friedricha Karchera, Joachima Daniela Jaucha i Gaetano Chaveriego przebudowano go i zmieniono wystrój jego wnętrz. W okresie 1741-46 powstała elewacja od strony Wisły z monumentalnym ryzalitem środkowym, a także dwoma ryzalitami bocznymi. Na miejscu nowożytnych fortyfikacji bastionowych, tuż przy brzegu rzeki postawiono 200-metrowej długości oficynę dla służby. Wtedy to wykształcił się ostateczny podział zamku na część rezydencjalną (kaplica, Sala Jadalna, Sypialnia, Pokój Audiencjonalny) we wschodnim skrzydle i część państwową (Sala Senatorska, Izba Poselska) w pozostałych skrzydłach.
W 1767 na zamku wybuchł pożar. Jednak już przed tym tragicznym wydarzeniem stan budowli był zły, o czym może świadczyć fragment lustracji ze słowami: dachy złe, sufity i pułapy gniły. Król Stanisław August Poniatowski zdecydował się na remont i przebudowę zamku, która narzuciła mu formę nawiązującego do starożytnego antyku stylu klasycystycznego. Zatrudnił architekta Jakuba Fontanę, a później Dominika Meriniego oraz Jana Chrystiana Kamsetzera, pod których nadzorem przeprowadzono przebudowę skrzydła wschodniego. Sprowadzeni z południa artyści: Andre Lebrun, Marcello Baciarelli i Bernardo Belotto zwany Canaletto przyczynili się do przekształcenia i upiększenia pałacowych wnętrz. W latach 1779-82 wzniesiono gmach Biblioteki Królewskiej, przylegający do południowego narożnika zamku. Okres 1788-94 to burzliwe czasy Sejmu Wielkiego, podczas obrad którego w Sali Senatorskiej uchwalono Konstytucję 3 Maja. Kres świetności budowli przypadł na rok 1795. Po trzecim rozbiorze Polski Warszawa znalazła się w zaborze pruskim. Zdegradowano wtedy zamek do roli jednej z wielu prowincjonalnych siedzib króla Fryderyka Wilhelma III. W pierwszej połowie XIX wieku gmach stanowił rezydencję carskich namiestników - w 1831 odbyła się tutaj koronacja cara Mikołaja I na króla Polski. Z komnat usunięto wszystkie symbole narodowe, a większość cennego wyposażenia wywieziono do Rosji. W tym okresie ukształtowany został w obecnej formie Plac Zamkowy i arkady Kubickiego od strony Wisły, kóre stanowiły wspólny fragment planowanej rozbudowy elewacji wschodniej. Sporządzono także kilka innych projektów rozbudowy, ale w związku ze spadkiem politycznego znaczenia zamku nigdy nie doczekały się one pełnej realizacji.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości uchwałą Rady Ministrów z 19 lutego 1920 roku zamek został przekazany w użytkowanie Naczelnikowi Państwa. Józef Piłsudski na swą siedzibę wybrał jednak Belweder, natomiast w opustoszałych wnętrzach zameldował się Ignacy Paderewski (w latach 1921-1925 mieszkał na zamku Stefan Żeromski). Gdy Rosja Radziecka zwróciła ukradzione wcześniej przez carat elementy wyposażenia i dzieła sztuki, pozwoliło to na częściową rekonstrukcję komnat, m.in Sali Rycerskiej. W 1927 zakończył się generalny remont budowli i odtąd gmach służył jako siedziba prezydenta Mościckiego oraz jego żon. Mieściły się tutaj również urzędy prezydenckie i pomieszczenia reprezentacyjne, w których odbywały się największe uroczystości państwowe. Zabytkowa rezydencja gościła wiele koronowanych głów, w tym postacie tak egzotyczne, jak para królewska z Afganistanu i japoński książę Takamatsu. W zamku zaprzysięgano gabinety rządowe, a w roku 1935 w Sali Rycerskiej uroczyście podpisano konstytucję Kwietniową. 5.IX.1939 ewakuowano rodzinę prezydencką i wszystkie urzędy, a 17 września zamek stanął w płomieniach. Przetrwał on w ruinie kolejnych pięć lat, do 25.X.1944, kiedy w ramach kampanii odwetowej za Powstanie Warszawskie hitlerowscy saperzy wysadzili go w powietrze. Po nastaniu nowego porządku 2 lipca 1949 roku Sejm podjął decyzję o odbudowie zabytku, jednak z powodów politycznych nie doczekała się ona realizacji. Dopiero po objęciu władzy przez tow. Gierka kolejna decyzja (1971) doprowadziła do rekonstrukcji zamku, zakończonej sukcesem w roku 1984.

Architektura

Zamek wykonany w stylu barokowym. Na miejscu grodu drewniano-ziemnego z XIII w. książęta mazowieccy budowali w XIV i XV w. gotycki murowany zamek (Wieża Grodzka, Dwór Wielki, Dwór Mniejszy). W latach 1570-1571 dobudowano do Dworu Wielkiego renesansowy Dom Królewski według projektu G. B. di Quadro. Pięcioskrzydłowe wczesnobarokowe założenie z 1600-1619 jest dziełem architektów włoskich.Barokowo-klasycystyczne wnętrza (proj. Jakub Fontana, Dominik Merlini).

Dziś

Odbudowany zabytek królewski mieści obecnie muzeum będące Pomnikiem Historii i Kultury Narodu Polskiego. Starannie odrestaurowane wnętrza udostępnione zostały do zwiedzania, obok wystaw stałych prezentowane są tu ekspozycje czasowe, przygotowane we współpracy z najlepszymi muzeami europejskimi. Odbywają się tutaj ważne wydarzenia państwowe oraz uroczystości i spotkania o charakterze komercyjnym (koncerty, bankiety, zjazdy, sympozja, itd.).

Atrakcje

Zwiedzanie wnętrz muzealnych można realizować dwiema różnymi trasami. Trasa pierwsza poświęcona jest historii polskiego parlamentaryzmu. Obejmuje ona Dawną Izbę Poselską z herbami 32 ziem i województw dawnej Rzeczypospolitej, Nową Izbę Poselską, Izbę Senatorską (w której uchwalono Konstytucję 3 Maja), Apartamenty księcia Stanisława, Izbę w Wieży Grodzkiej, Łożnicę oraz Pokoje Matejkowskie z obrazami słynnego malarza. Bilet wstępu na tę trasę kosztuje 10 złotych (ulgowy 5 złotych). Trasa druga prowadzi po Apartamentach Królewskich. Dzieli się ona na dwie części. Pierwszą z nich stanowi Apartament Wielki, w skład którego wchodzi Sala Tronowa z haftowanymi srebrną nicią orłami, Sala Rycerska oraz będąca niegdyś miejscem dworskich ceremonii, uczt i balów Sala Wielka. Drugą grupę stanowi Apartament Królewski, w którym obejrzeć można m.in. Gabinet Konferencyjny, Sypialnię Króla, Garderobę, Salę Canaletta i Pokój Audiencjonalny Stary. Bilet wstępu na tę trasę jest droższy i kosztuje odpowiednio 18 i 12 złotych. Zwiedzanie odbywa się z przewodnikiem. W niedzielę czynna jest tylko jedna trasa, zawierająca wybrane fragmenty dwóch wymienionych. Nie ma wówczas przewodnika, ale nie ma również biletów wstępu - zwiedzanie jest bezpłatne. Zamek królewski otwarty jest codziennie od 10.00 do 18.00, w niedziele i poniedziałki od 11.00 do 18.00, przy czym ostatnie wejście najpóźniej na godzinę przed zamknięciem.