Dane podstawowe

Ulokowany na piaszczystej wyspie w wąskiej bagnistej dolinie pomiędzy rzeką Obrą i jeziorem Zbąszyńskim gród swoją nazwę wywodzi od staropolskiego imienia Zbąsz. Gród ten powstał przypuszczalnie w X stuleciu celem ochrony ważnej przeprawy przez rzekę na popularnym szlaku komunikacyjnym prowadzącym z Poznania przez Gubin na Łużyce. Pierwsza wzmianka dokumentująca funkcjonowanie ośrodka Zbansin pochodzi z roku 1231 i przywołuje imię miejscowego kasztelana Ciecierada.

Historia

Osada znajdowała się wówczas w strefie wpływów książąt śląskich, a jej usytuowanie na styku trzech wielkich historycznych regionów sprawiło, że w przyszłości często stawała się areną i celem zaciętych walk. W 1243 gród zbrojnie przejęli Piastowie wielkopolscy Przemysł I i Bolesław Pobożny, ale już kilka lat później trafił on w ręce Bolesława Łysego zwanego Rogatką, sławnego śląskiego awanturnika, który w zamian za oczekiwane obietnice pokojowe otrzymał od Poznaniaków właśnie Zbąszyń, Santok i Międzyrzecz. W 1251 strażnica na krótko znalazła się w posiadaniu bandy zbójów spod Lubasza. Bandyci przybyli do miasteczka wprawdzie tylko po to, aby uprowadzić miejscowe krowy, ale dowiedziawszy się, że zamku pilnuje chwilowo zaledwie trzech żołnierzy, skorzystali z okazji i zbrojnie go zajęli. Na wieść o tym Przemysł I udał się wraz z rycerstwem do Zbąszynia i po wstępnym oblężeniu i późniejszych pertraktacjach ze zbirami, w zamian za zapewnienie im swobodnego wyjścia przejął gród, o który już w roku następnym toczyły się kolejne zacięte boje, tym razem z księciem szczecińskim Barnimem i ponownie z Rogatką.

Oo 1296 roku Zbąszyń należał do Wielkopolski. Później na mocy traktatu pomiędzy królem Władysławem Łokietkiem a księciem głogowskim Henrykiem przeszedł pod panowanie książąt śląskich i Przemyślidów. Rocznik świętojański z 1307 wspomina, że zarządzający zamkiem Mikołaj oraz Jan z Babimostu zastawili go wraz z kilkoma innymi warowniami Krzyżakom w zamian za 2000 grzywien. Niezadowolony z tego faktu Łokietek rzekomo odebrał grody te siłą, pozbawionym swych dóbr dotychczasowym właścicielom nadając w zamian trzy wsie w ziemi radomskiej. W kolejnych latach lokowane w 1302 roku miasto znajdowało się najpierw pod panowaniem książąt śląsko-głogowskich, a następnie brandenburskiego margrabiego Waldemara i czeskiego króla Jana Luksemburskiego. Około 1332 gród powrócił do Wielkopolski, z czasem stając się jednym z najważniejszych XIV-wiecznych ośrodków obronnych tego regionu. W 1393 Zbąszyń drogą zastawu przeszedł w ręce pochodzącego z Nowego Dworu wojewody mazowieckiego Jana Głowacza, a gdy ten w 1399 poległ w bitwie nad Worsklą na Ukrainie, zastąpił go jego syn Abraham, sędzia poznański, który przyjął nazwisko Zbąski. Być może to właśnie on na miejscu drewnianego dworu wzniósł murowane fortalicjum, wzmiankowane w dokumentach z 1456 roku. Jeden z kolejnych przedstawicieli rodu, znamienity polityk Abraham III Zbąski rozpoczął jej przebudowę, lecz wkrótce zmarł. Spadkobiercą majątku został wnuk Zbąskiego, kasztelan bydgoski (znowu) Abraham Ciśnicki, który w roku 1627 ukończył inwestycję, stawiając bastionową rezydencję typu palazzo in fortezza. W historii zamku pozytywnie zapisała się również rodzina Garczyńskich, dwukrotnie poddźwigając go z ruin, będących skutkiem okupacji szwedzkej z okresów 1655 i 1705. Zbąszyńska fortalicja stanowiła jedyne tego typu założenie obronne w Wielkopolsce, z upływem czasu jednak zaniedbywana i dewastowana przez przelewające się na przełomie całego XVIII stulecia wojska różnego sortu podupadła w zupełną ruinę. Opuszczony zamek rozebrały władze niemieckie około 1907 roku.

Architektura

Zamek nowożytny zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach ok. 250x300 metrów (licząc po linii łączącej wierzchołki bastionów) i powierzchni ok. 8 tysięcy metrów kwadratowych. Pośrodku usytuowany był dom mieszkalny, którego gmach niewiele przewyższał koronę otaczających go ziemnych wałów, ufortyfikowanych na ich narożnikach czterema ziemnymi bastionami typu staroholenderskiego. Obronność założenia wzmacniała zasilana z pobliskiej rzeki Obry fosa.

Dziś

Do naszych czasów z dawnej warowni zachowały się: przebudowana w 1627 roku na basztę bramną XVI-wieczna wieża zamkowa, fragmenty bastionów, resztki fosy, a także ziemne wały od strony północnej i częściowo od południa oraz wschodu. Nie dotrwały lub nigdy nie powstały wały od zachodu, czyli od strony jeziora. W odrestaurowanej wieży mieści się obecnie maleńki oddział Muzeum Ziemi Zbąszyńskiej, prezentującego ekspozycję archeologiczną, historyczną i etnograficzną na temat miasta i regionu. Baszta nie ma stałych godzin otwarcia, czynna jest tylko po wcześniejszej rezerwacji (tel. 38 60 874). W górnej części zaśmiecona przez dziesiątki potłuczonych butelek służy ona obecnie jako brama do rosnącego na miejscu zburzonego zamku malowniczego parku

Dojazd

Zbąszyń leży na trasie kolejowej Poznań - Berlin i Poznań - Zielona Góra (zatrzymują się tutaj pociągi posp.). Po wyjściu z dworca trzeba skręcić w prawo (wzdłuż torów do przejazdu kolejowego), a następnie kierować się główną drogą, którą poprowadzone są szlaki: czarny, zielony oraz żółty (żółty potem gdzieś znika). Do zamku jest około 2 km - punktem orientacyjnym może być niepozorny pomnik powstańców wielkopolskich, skąd w kierunku południowym odbija 100-metrowa dróżka, wiodąca wprost do baszty. Samochód zostawiamy przy funkcjonującym nieopodal targowisku lub w bezpośrednim sąsiedztwie baszty, tuż obok fosy.