Dane podstawowe

W Żaganiu istniały w średniowieczu dwa zamki. Starszy z nich zbudowany został przez piastowskiego księcia Przemka prawdopodobnie w pierwszym kwartale XIII wieku w północno-zachodnim wycinku pierwotnego ośrodka miejskiego i strzegł przeprawy przez płynący od zachodu Bóbr. Znaczenie owej warowni zmalało w związku z rozwojem miasta ku wschodowi i tam na jego obrzeżach około 1280 roku książę Konrad III Garbaty rozkazał wznieść nową siedzibę, stary zamek z wieżą mieszkalną przekazując augustynianom (1299), którzy przebudowali go na klasztor. Na temat średniowiecznych losów tych budowli źródła solidarnie milczą.

Historia

Wśród strzępek informacji wzmiankowany jest rok 1351 określający datę pierwszego wielkiego pożaru młodszej z wymienionych warowni, związaną też zapewne z jej późniejszą odbudową. Po dwóch kolejnych pożarach w 1486 i w 1495 książę saski Albrecht albo jego następcy: książę Georg (1500-39) lub dopiero Seyfried von Promnitz (1569-97) przekształcili zniszczony kompleks zabudowań w nowoczesne założenie renesansowe o charakterze obronnym z czterema półkolistymi bastejami w narożach. W roku 1628 Żagań z okolicznymi dobrami wykupił od Ferdynanda II Habsburga w zamian za zaległy mu żołd naczelny dowódca wojsk cesarskich w wojnie trzydziestoletniej Czech Albrecht Eusebius Václav z Valdstejna znany powszechnie jako generał Wallenstein. Na jego polecenie w miejscu wcześniejszego zamku rozpoczęto budowę manierystycznej rezydencji typu palazzo in fortezza z fosą i trzema potężnymi bastejami, o której rozmachu może świadczyć fakt, że w celu wytyczenia osi widokowej wyburzono aż 75 mieszczańskich domów. Do sporządzenia planów Wallenstein zatrudnił włoskiego architekta Vicenzo Boccaciego, nigdy nie doczekały się one jednak pełnej realizacji, gdyż prace budowlane przerwała tragiczna śmierć magnata w roku 1634.

W 1648 właścicielem Żagania i okolic został pierwszy minister na dworze austriackiego cesarza Leopolda I książę Vaclav Eusebius von Lobkovic. Nie przypadła mu do gustu wcześniejsza koncepcja Wallensteina i około roku 1660 rozpoczął on nową inwestycję opartą na projektach włoskiego mistrza murarskiego Antoniego Della Porty. W rezultacie do roku 1693 powstało imponujące manierystyczno-barokowe założenie pałacowe wzorowane na głównej siedzibie von Lobkoviców w czeskich Rudnicach. W 1785 roku posiadłość trafiła w ręce księcia Kurlandii i Semigalii Piotra Birona, który pięć lat później zainicjował prace zmierzające do adaptacji pomieszczeń pałacu do wymagań rodziny książęcej, nadzorowane bezpośrednio przez szwagra księcia Johanna von Menden. W 1795 Biron przeprowadził się do Żagania z Mitawy - stolicy Kurlandii, zabierając ze sobą bogatą kolekcję obrazów, m.in.: dzieła Rembrandta, Caravaggia, Canaletta, Brueghela i in. Odtąd wisiały one w odnowionym pałacu, w którym skrzydło wschodnie przeznaczono dla potrzeb artystycznych, znajdowały się w nim bowiem Sala Koncertowa oraz Scena Teatralna, gdzie wystawiano sztuki i opery z udziałem europejskiej czołówki aktorskiej. Po śmierci Piotra Birona rządy przejęła jego córa księżna Katarzyna Wilhelmina. Z tego okresu zachował się opis zamku wzmiankujący, iż ten wewnątrz nie całkiem jeszcze wykończony, ale jego dekoracja wewnętrzna już ukończona jest tak kosztowna i gustowna, że może on zostać zaliczony do najpiękniejszych zamków w Niemczech.

Za rządów najmłodszej córki Birona, księżnej Doroty Dino Talleyrand-Perigord (1844-1862) pałac stanowił jedną z modniejszych rezydencji europejskich, słynącej zbiorami i spotkaniami arystokratycznej elity. Żagań odwiedzały wtedy takie znakomitości jak: kompozytor Ferenz Liszt, królowie pruscy Wilhelm I i Wilhelm IV, podróżnik i geograf Alexander von Humboldt, literat Balzac, a być może również Chopin. Księżna wprowadziła liczne modernizacje zarówno w bryle samej budowli, jak i w jej otoczeniu, realizowane także przez jej następców: Napoleona Ludwika i Bosona I Talleyrand-Perigord - za czasów tego ostatniego przekształcono wystrój komnat, zaś dachy pałacu pokryto blachą cynkową. Ostatnim prawowitym księciem żagańskim był Howard Maurice de Talleyrand (1909-29), który sprzedał część pałacowych mebli, a większość obrazów przewiózł do francuskiego Valencay albo przekazał w depozyt muzeów. Po samobójczej śmierci Maurice'a w 1929 tytuł książęcy bezprawnie zawłaszczył jego bratanek Boson II de Talleyrand, uznany wkrótce za wroga państwa został on jednak pozbawiony obywatelstwa przez władze Trzeciej Rzeszy i w 1935 roku musiał opuścić Niemcy. Odtąd do 1939 w skonfiskowanym gmachu mieściło się muzeum wnętrz, a podczas wojny szpital wojskowy. Po okresie powojennej dewastacji, gdy służył on początkowo za spichlerz, a później jako magazyn przejściowy dla wywożonych do ZSRR zrabowanych dóbr, kiedy rozproszeniu albo zniszczeniu uległy resztki wyposażenia, w latach 1965-1983 prowadzono na zamku długotrwałe prace zabezpieczająco-remontowe. Po remoncie umieszczono tutaj różne placówki kulturalne i urzędy.

Architektura

Sredniowieczna warownia leżała w obrębie dzisiejszego dziedzińca pałacowego i była przypuszczalnie założeniem jednoskrzydłowym z wieżą bramną od zachodu. W XVI stuleciu istniejący kompleks przekształcono w renesansowy zespół obronny wyposażony w cztery półkoliste basteje oraz bramę wjazdową umiejscowioną w zachodniej części skrzydła północnego. Rozpoczęte w 1632 roku czynności przy nowej siedzibie Wallensteina polegały na budowie w oparciu o materiał rozbiórkowy ze starszego zamku potężnego czterokątnego założenia palazzo in fortezza z trzema narożnymi bastejami, wznoszącego się 3 metry ponad dotychczasowy poziom gruntu. Jak wcześniej wspomniałem inwestycja ta nie doczekała się końcowej realizacji i ostatecznie na jej miejscu w latach 1679-93 powstał manierystyczno-barokowy pałac wzniesiony na planie kwadratu o boku ok. 75 metrów. Cechujący się przede wszystkim mieszkalno-reprezentacyjnym przeznaczeniem i otoczony fosą gmach składał się z trzech pełnych skrzydeł oraz parawanowego skrzydła południowego, które było niższe od pozostałych. W latach 40-ych XIX stulecia skrzydło to zostało rozebrane, zasypano również sąsiadującą z nim część suchej fosy, w ich miejscu stawiając symetryczne nasypy podjazdu i oranżerię. W tamtym okresie architekt zieleni Teichert przekształcił też park przyzamkowy, tworząc z niego wielką kompozycję, powiązaną z rezydencją i doliną rzeki Bóbr.

Dziś

Pomimo rzekomo kuszących propozycji kupna ze strony szemranych amerykańsko-żydowskich inwestorów (z siedzibą w Panamie) pałac w Żaganiu pozostaje miejscem użyteczności publicznej, powszechnie dostępnym przyczółkiem, w którym skupia się życie polityczne i kulturalne miasta. W jego murach swoje siedziby mają m.in. Centrum Kultury, Urząd Miejski i Urząd Stanu Cywilnego, mieści się tutaj także Gminne Centrum Informacji, kancelaria notarialna i biuro komornika. Zabytek można zwiedzać w grupach codziennie w godz. 8.00-20.00, ale warto wcześniej dokonać rezerwacji. Przyciężkawa bryła budowli nie zachwyca polotem architektonicznym, budzi jednak respekt swymi gabarytami, a gdy się przyjrzeć jej z bliska, dostrzec można nad oknami pierwszej kondygnacji pokaźną kolekcję intrygujących maszkaronów, uzbrojonych w dziwaczne miny diabelskich główek. Na północ od pałacu rozciągają się zadbane skwery z fontanną, a w kierunku wschodnim i na południe ogromny park ze ścieżką dydaktyczną i ławeczkami, na których liczne towarzystwo w ciszy i spokoju uprawia relaks w stylu polskim, figlarnie łamiąc ustawę o wychowaniu w trzeźwości.

Dojazd

Miasto położone jest ok. 40 km na południe od Zielonej Góry, ok. 60 km na zachód od Głogowa, i 40 km od granicy z Niemcami. Pałac znajduje się we wschodniej części miasta. Osoby, które przyjechały do Żagania koleją, po wyjściu z dworca powinny skręcić w lewo, potem na pierwszym skrzyżowaniu w prawo, później jeszcze raz w prawo przy gmachu Starostwa Powiatowego, a następnie systemem ścieżek i mostów koło kąpieliska miejskiego i Rynku cały czas prosto w kierunku wschodnim. Dla zmotoryzowanych darmowy parking na placu 200 metrów na północ od pałacu.