Dane podstawowe

Początki rycerskiej siedziby w Żarach łączyć można z wywodzącym się z Miśni rodem von Packów, którzy panowali na tych terenach od 1280, bądź z ich wcześniejszym gospodarzem, zmarłym w tymże roku 1280 Czechem Albrechtem Dewinem - historycy nie są w tej kwestii jednomyślni. W pierwszej połowie XIV stulecia gotycki zamek należał do różnych rodzin rycerskich, by w 1355 przejść jako wiano w ręce znamienitego rodu śląsko-łużyckiego Biberstein. Nie był on jednak ich główną siedzibą, podlegał władzy lokalnego starosty, który w imieniu właścicieli egzekwował prawo, zbierał podatki oraz przeprowadzał procesy lenne. Niemniej niedługo po transakcji von Biberstainowie rozbudowali pierwotne założenie, zasadniczo powiększając jego przestrzeń mieszkalną i dostawiając wieżę.

Historia

Kolejna poważna przebudowa miała miejsce około 100 lat późnej, prawdopodobnie w drugiej tercji XV wieku, a jej fundatora wskazać można spośród następujących po sobie władców: Urlyka II, pana na Żarach w latach 1421-30, Jana IV, pana na Żarach i Frydlancie w okresie 1430-41 lub Wacława II (1441-72). Pod koniec stulecia przedstawiciele rodu na przeszło 20 lat stracili panowanie nad miastem - w tym czasie krótko rezydował tutaj namiestnik głogowski Zygmunt Jagiellończyk, znany nam jako późniejszy król Zygmunt I Stary - i odzyskali je w roku 1512 po wykupie przez kolejnego reprezentanta familli Biberstein, Urlyka IV.

W 1558 zamek wraz z okolicznymi dobrami nabył Baltazar von Promnitz i wkrótce przekształcił w renesansową rezydencję. W latach 1710-26 spadkobiercy Baltazara do czworoboku obronnego założenia dostawili po sąsiedzku okazały pałac, zaprojektowany przez J. G. Simonettiego, który odtąd pełnił funkcję ich sztandarowej siedziby. W tym czasie na dworze żarskim Edwarda II von Promnitz przez kilka lat przebywał gościnnie Georg Philipp Telemann, obok J. S. Bacha najwybitniejszy kompozytor niemiecki XVIII wieku. Opuszczony przez gospodarzy zamek w XIX stuleciu adaptowano na gmach więzienny, a od 1935 przez krótki okres mieściło się w nim muzeum. Po wojnie w częściowo uszkodzonych przez pożar murach ulokowano urzędy Starostwa Powiatowego. Kiedy urzędy przeniesiono do ratusza, ocalałe z wojennej pożogi wnętrza zdewastowali okoliczni mieszkańcy. W latach 60-ych światło dzienne ujrzał plan zagospodarowania gmachu z przeznaczeniem na miejskie centrum kultury - projekt ten z jakichś powodów szybko jednak poległ, a nie restaurowany zabytek z czasem coraz bardziej niszczał. Ratunek dla zamku miał przyjść z początkiem lat 90-ych, kiedy za stosunkowo nieduże pieniądze kupił go tzw. biznesmen z Krakowa. Niestety i tym razem radość okazała się przedwczesna, bo biznesmen okazał się zwykłym złodziejem (to dość popularny u nas zawód), który - jeśli wierzyć informacjom nieoficjalnym - obecnie przebywa w ZK. Tymczasem piękny zamek ponownie wystawiono na sprzedaż.

Architektura

W pierwszej fazie istnienia, zbudowany w niższych partiach z kamienia, a w wyższych z cegły, zamek składał się z czworoboku murów, wzniesionych na planie prostokąta o bokach około 31x34 metry, oraz trójkondygnacyjnego domu mieszkalnego (11x34 metry), usytuowanego wzdłuż kurtyny północnej. Podczas pierwszej przebudowy von Bibersteinów w połowie XIV wieku powstało skrzydło zachodnie, a także ulokowana w południowej części obwodu ceglana wieża czworoboczna. W drugiej tercji XV stulecia gmach otrzymał wystrój późnogotycki - na ten okres datuje się bogatą ornamentykę wnętrz, szczególnie sklepionej gwieździście trójprzęsłowej Sali Wielkiej, gdzie pierwotnie znajdowało się około 90 herbów szlachty śląskiej: Martitzów, von Tschirnhaus, von Lessel i inne. Późniejsze przekształcenia rodowej siedziby von Promnitzów polegały przede wszystkim na zmianie wystroju izb oraz wprowadzeniu arkad, dobudowanych w XVI wieku do domów południowego i wschodniego, dzięki czemu wystrój dziedzińca wewnętrznego uzyskał charakter renesansowy.

Dziś

Do czasów współczesnych zamek zachował się w dobrym stanie, choć blisko 50-letni okres bez gospodarza odcisnął swoje piętno na jego kondycji - wnętrza są częściowo zdewastowane, otoczenie zapuszczone, a całość systematycznie przeistacza się w ruinę. Z dawnej świetności przetrwał oryginalny, arkadowy dziedziniec, gotyckie oraz renesansowe polichromie, a także resztki zdobień sgraffitowych. Stojący obok zamku pałac Promnitzów wygląda znacznie gorzej. Pożar doszczętnie zniszczył całe jego wnętrze, brakuje tutaj okien, stropów, pozostały właściwie tylko surowe mury i dach. Pomimo potwornego zaniedbania ogromny i piękny kompleks wciąż robi wrażenie. Gdyby znalazł się inwestor z prawdziwego zdarzenia i siłą swoich pieniędzy doprowadził obydwie budowle do stanu sprzed wojny, z pewnością stałyby się one architektoniczną wizytówką nie tylko Żar, ale całej polskiej części Łużyc. Tymczasem ani zameczku, ani pałacu zwiedzać nie wolno. Brama zamknięta jest na kłódkę, a w miejscu, gdzie przejście byłoby możliwe, wybudowano brzydki mur z pustaków, zwieńczony szklanym wianuszkiem, który kaleczy rączki. Obecnie wejść można jedynie na teren międzymurza (nie zachowanego) i mocno już zarośniętej fosy, skąd przez pozbawione szyb, zakratowane okna da się dojrzeć pozostałości dekoracji zdobiących sale na parterze. Teoretycznie dostępne są piwnice, nieosłonięte, ale głębokie. Należy jednak uważać, bo dla niektórych mogą one stać się pułapką bez wyjścia.

Dojazd

Zespół zamkowo-pałacowy stoi przy ul. Warszawskiej 4, kilkaset metrów na północ od Rynku. Po wyjściu z dworca PKP należy skręcić w prawo w ul. Długosza, potem pierwsza ulica w lewo (1 maja) do ul. Ratuszowej (3. po prawej) i dalej prosto do Rynku. Z Rynku na północ ul. Książęcą na Plac Zamkowy. Dworzec PKS znajduje się obok PKP, więc droga podobna. Na Placu Zamkowym darmowy parking dla samochodów.